Van op Herel

Sinds Watwaswaar per 1 januari dit jaar opgeheven is, staat er een hoop online op de website van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Voor deze serie duik ik in het kadaster over de periode 1811-1832. Welke grond bezaten mijn voorouders? Waar op die grond woonden zij misschien? Aan de hand van de topografische atlas 1836-1843 probeer ik ook uit te leggen wat de “aardrijkskundige context” was van deze grond. Vandaag deel 5 van deze serie: de gemeente Wouw sectie K: Herel ofwel Heerle (Èrel). Klik hier voor de voorgaande delen en de overzichtskaart

Om te beginnen ga ik even terug naar voorouder Jacobus Govaertse (Jacob) Uijtdewilligen (*Heerle-Altena, West-Brabant, 15/12-1756, ✞ gemeente Bergen op Zoom, 22/8-1828, kwartierstaatnummer 474) uit dit eerdere artikel. Jacob blijkt een heuse grootgrondbezitter geweest te zijn. Op meerdere plekken rondom Heerle kwam ik land van hem tegen, maar ik blijf er wel bij dat hij woonde op de hoeve ‘de Agterste Kragge’ in de gemeente Bergen op Zoom, omdat ook in dit register bij hem “bouwman uit Bergen op Zoom” vermeld werd.

Jacobus Uijtdewilligen, bouwman uit Bergen op Zoom

de Hoge Braken

  • K115: bouwland
  • K116: bouwland
  • K127: bouwland
uijtdewilligenHeerle1

Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

Herel

  • K130: bouwland
  • K132: bouwland
  • K133: bouwland
  • K134: bouwland
  • K135: hakhout
  • K238: bouwland
  • K249: weiland
  • K250: huis, schuur en erf
  • K251: moestuin
  • K254: bouwland
uijtdewilligenHeerle2

Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

uijtdewilligenHeerle3

In ‘t inzetje de huizen en de moestuin van Jacob tegenover de Sint-Gertrudiskerk van Heerle. (Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed)

De Mast

  • K300: bouwland
uijtdewilligenHeerle4

Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

De Bameer

  • K327: huis en erf (”de grond, en Jan van Ekelen het getimmerde”)
  • K328: bouwland
  • K331: bouwland
uijtdewilligenHeerle5

Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

165d rechts

Rood omlijnd de stukken grond die eigendom waren van Jacob, zover ik nu weet. De fletse rode lijn is de gemeentegrens tussen Bergen op Zoom en Wouw zoals in de atlas getekend is. Het lijkt erop dat de hoeve bij de Kragge in gebruik was door Jacob zelf, en de rest verhuurd of verpacht werd aan anderen. (Originele afbeelding: Historische Topografische Atlas Noord-Brabant 1836-1843, uitgeverij Nieuwland)

Even terugkijkend op het lapje K327. Daar werd in ‘t klein onderschreven dat de grond van Jacob Uijtdewilligen was, maar “het getimmerde” van ene Jan van Ekelen. Ik heb sterke vermoedens dat het hier gaat om zijn schoonzoon Jan (Jean) van Eekelen (*Essen, Antwerpen, België, 29/4-1790, ✞ Heerle, West-Brabant, 10/4-1881, kwartierstaatnummer 236), in 1814 getrouwd met zijn dochter Cornelia Uijtdewilligen. Hij zou dan misschien zijn eigen huis gebouwd hebben op grond van zijn schoonvader. 

eekelenvanj

Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

Belangrijk is dan wel om erbij te vermelden dat ik verderop in sectie K nóg een Jan van E(e)kelen tegenkwam, hier bouwman en uit Bergen op Zoom. Het kan hier om dezelfde persoon gaan, wiens grond dan ook nog dicht bij die van Jacob Uijtdewilligen lag, maar dan zou Jan van Eekelen niet in het huis op perceel K237 gewoond hebben, dat stond immers in de gemeente Wouw. 

Johannes van Eekelen, bouwman uit Bergen op Zoom

de Zomper

  • K381: bouwland
  • K382: bouwland
  • K383: weiland
eekelenvanj2

De akkers en ‘t weiland van Van Eekelen lagen tegen de oude weg naar Wouw aan, ter hoogte van de huidige afslag Heerle aan de A58. Dit kaartje is ongeveer naar het oosten gezien. (Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed)

eekelenvanj3

Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

We gaan door naar ‘de weduwe van Antony Buijk’, Catharina Carpinckx (*Heerle-Hazelaar, West-Brabant, ✞ 24/3-1741, gemeente Wouw). Dit echtpaar komt voor in een stamboom die ik momenteel onderzoek. Antony was al in 1805 overleden. Deze grond in sectie K werd vermeld als haar eigendom:

de weduwe Antony Buijk, van op Herel

Herel

  • K172: bouwland
  • K173: huis en erf
  • K233: weiland
  • K234: huis en erf
  • K235: moestuin

De Mast

  • K261: huis, schuur en erf (”de grond, en Jan Suijkerbuijk het getimmerde)
  • K262: moestuin
  • K263: bouwland

Bij perceel K261 zien we hier hetzelfde als bij Jacob Uijtdewilligen en Jan van Ekelen: de grond was van de weduwe Buijk, en wat erop gebouwd was was eigendom van ene Jan Suijkerbuijk.

buijkA

Originele afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

Tenslotte nog de grond van drie Van Beethovens in deze sectie. Het verband dat er mogelijk zou bestaan tussen deze familie in Wouw en de beroemde componist ga ik nog een keer natrekken. Voor dat artikel alvast op een rij wat ik over hen vond in ‘t kadaster.

Adriaan Beethoven, timmerman van op Herel

Herel

  • K140: huis, schuur en erf
  • K179: bouwland
  • K180: weiland
  • K181: bouwland
  • K182: weiland
  • K183: weiland

de weduwe Willem van Beethoven, van op Herel

Herel

  • K207: moestuin
  • K208: huis, schuur en erf

Joh.s  van Beethoventapper van op Herel

Herel

  • K252: huis, schuur en erf
  • K253: moestuin

Jacob Uijtdewilligen op de Kragge

header

Sinds Watwaswaar per 1 januari dit jaar opgeheven is, staat er een hoop online op de website van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Voor deze serie duik ik in het kadaster over de periode 1811-1832. Welke grond bezaten mijn voorouders? Waar op die grond woonden zij (hoogstwaarschijnlijk)? Aan de hand van de topografische atlas 1836-1843 probeer ik ook uit te leggen wat de “aardrijkskundige context” was van deze grond. Nu alweer deel 2 van deze nieuwe serie: de gemeente Bergen op Zoom sectie B, de noordoosthoek van de oude gemeente Berrege, incl. de Kragge en de Bergse Heide. (Voorgaande deel: Halsteren A t/m H), bekijk de overzichtskaart.

Sectie B was verdeeld in drie bladeren, alleen op het derde blad liggen wat hoeves die het toponiem “Kragge” in hun naam hadden, maar voor ‘t gemak noemde men de hele noordoosthoek maar zo. Voor iedereen die niet van hier komt: de Kragge is Berreges vuilnisbelt. Het is hier zelfs een heus bijvoeglijk naamwoord: “dat ding is kragge”: ‘dat ding is rommel’. Ik behandel in dit artikel twee bladzijdes, 2 en 3, die ik op ‘t kaartje hieronder in de tegenwoordige context plaatste.

uitsnede

Uitsnede van de overzichtskaart. Originele afbeelding: Google.

Van alle grondeigenaren in sectie B is er één mijn voorouder: Jacobus Govaertse (Jacob) Uijtdewilligen (kwartierstaatnummer 474). Hij werd geboren in ‘t gehucht Altena bij Heerle op 15 december 1756, en overleed in de gemeente Bergen op Zoom op 22 augustus 1828. Van Jacob waren mij al een aantal zaken bekend: hij was bouwman in 1815, landbouwer bij zijn overlijden in 1828, en getrouwd met Antonet van Eekelen (*Nispen-Klokberg, West-Brabant, 12/7-1759, ✞ Heerle, West-Brabant, 31/12-1844, kwartierstaatnummer 475). Zij waren in 1784 getrouwd in Wouw en woonden daar ook in 1784 en 1785. In 1799 woonden zij in de gemeente Bergen op Zoom, op K36, en in 1815 in de buitenpoorterij van Berrege op nummer 40. In 1815 werd op de wijklijst Bergen op Zoom 10/K (bron 985) vermeld dat Jacob al dertig jaar op nummer 40 woonde, en Antonet al veertig jaar, dus respectievelijk sinds 1785 en 1775. Dat zou betekenen dat de ouders van Antonet, Petrus Jansen (Pieter) van Eeckelen (*Essen-Steenpaal, Antwerpen, België, 24/3-1720, ✞ Nispen, West-Brabant, 7/11-1775, kwartierstaatnummer 950) en Dijmpna Janssen van Achtmael (*Horendonk, Antwerpen, België, 13/10-1727, ✞ Nispen, West-Brabant, 26/2-1765, kwartierstaatnummer 951) in ieder geval het huis nummer 40 al eerder in hun bezit hadden en daar met dochter Antonet in woonden. Nu, beiden werden geboren en overleden in Essen-Nispen, maar Pieter kwam bij zijn huwelijk in 1750 “in met attestatie van Wouw”. De familie had dus wel iets van doen met in ieder geval de omgeving van sectie B.

Jacob bezat twee stukken grond in de buitenpoorterij, tegen de grens met Heerle (gemeente Wouw), een groot stuk onder de Bergsebaan, in de “agterste Kraggen” en een kleiner stuk erboven in “den Heiblok”. De volgende grond was zijn eigendom:

”den Heiblok”

  • B302: dennenbos
  • B303: heide
  • B304: hakhout
  • B305: dennenbos
  • B306: heide
2e blad kragge

Let op de windroos! Deze kaart is naar het noordoosten gezien. (Afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed)

”ku(…)oosche Kragge”

  • B353: bouwland
  • B354: huis en erf
  • B355: bouwland
  • B356: bouwland
  • B357: weiland

”den agterste Kragge”

  • B358: weiland
  • B359: heide
  • B360: heide
  • B361: bouwland
  • B363: bouwland
  • B364: bouwland
  • B365: bouwland
  • B366: bouwland
  • B367: hakhout
  • B368: hakhout
  • B369: bouwland
  • B370: bouwland
  • B371: bouwland
  • B372: moestuin
  • B373: weg
  • B374: huis en erf
  • B375: bouwland
  • B376: bouwland
  • B377: bouwland
  • B378: bouwland
  • B379: bouwland
  • B380: bouwland
  • B381: weiland
  • B382: bouwland
  • B383: bouwland
  • B384: heide
  • B385: heide
  • B386: bouwland
3e blad kragge

Dit kaartje is weer meer richting noordwesten gezien. Onderin de Wouwscheweg, waar de tegenwoordige A58 parallel aan loopt. (Afbeelding: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed)

B352 en B374 zijn huizen met erf (plus schuur bij B374). Het lijkt me niet dat Jacob alletwee de huizen zelf in gebruik had: waarschijnlijk woonde hij in het grote huis (of boerderij) in het midden: ‘de III Kragen’ (of derde Kragge), zie het kaartje hieronder. Die boerderij had twee toegangswegen, die ook allebei zijn eigendom waren. Zijn grond onder de Bergsebaan bestond vooral uit akkers, heide en weiden, zijn grond in ‘den Heiblok’ bevatte ook lapjes dennenbos en hakhout, waarvan ik vermoed dat er stukjes aangeplant loofbos bestemd voor kap bedoeld werd. 

Untitled kopie 3

Untitled kopie 2

Originele afbeelding: Historische Topografische Atlas Noord-Brabant 1836-1843, uitgeverij Nieuwland

kaartje7

Hetzelfde gebied op een kadasterkaart uit 1751 door bekende Ossendrechtse kaartenmaker H. Adan. De officiële naam is “kaart van de in cijns uitgegeven percelen, gelegen in de 11e Hoek genaemt de Leeuwerck en de Krage”, de meeteenheid is ‘blooise roeden’: 100 blooise roeden = 15 centimeter. (Afbeelding: RHC ‘t Markiezenhof)

Onderstaand kaartje geeft de ligging van Jacobs grond op de huidige kaart weer. Dat wil zeggen ongeveer, want door herkaveling zijn de lijnen van de kadasterkaartjes niet helemaal meer te herkennen. Het land in de Agterste Kragge wordt doorsneden door de ‘Zeeuwse Lijn’ sinds 1863. De ‘Agsterse Kragge’ is ook niet gebruikt (behalve het zuidelijkste puntje) voor ‘t aanleggen van de vuilstortplaats: het grootste deel is nog steeds in gebruik als landbouwgrond, al zijn er wel wat huizen bijgebouwd. Op het naburige land links is later de Däneborg, het gebouw van scouting Zoomgroep gebouwd. Jacobs land in ‘den Heiblok’ ligt niet meer aan bos of heide, al is op het kaartje helemaal onder wel te zien hoe de situatie vroeger was. Goed te zien ook is de ligging vlak bij de gemeentegrens tussen Bergen op Zoom en de gemeente Wouw, nu de gemeente Roosendaal. Dit zou ‘n beetje kunnen verklaren dat er in de naaste familie veel ‘geswitched’ wordt tussen geboorteplaatsen/geboortegemeenten, ondanks dat ze ‘t grootste deel van hun leven bij in dezelfde buurt bleven wonen. Zo werd zijn dochter Cornelia Uijtdewilligen (*Bergen op Zoom, 9/10-1791, ✞ Wouw-Herelsestraat, West-Brabant, 22/10-1887, kwartierstaatnummer 237) waarschijnlijk geboren in het huis waar we hier over spreken, maar stierf zij wel op Heerle of in de buurt daarvan, evenals haar man Jan van Eekelen (*Essen, Antwerpen, België, 29/4-1790, ✞ Heerle, West-Brabant, 10/4-1841, kwartierstaatnummer 236). 

kaartje5 kopie

Originele afbeelding: Bing Maps

Deze kaart en bovenstaande uitsnede geven de situatie van wat Jacobs land was in 1836-1843 weer. Zowel ten noorden als ten oosten lag een groot heidegebied met vennen. Daar is niets meer van over, maar ik ken de heide wel als het gebied waar mijn voorvader in mannelijke lijn Jan Bernaards (*Steenbergen, West-Brabant, 5/2-1815, ✞ Heerle, West-Brabant, 19/4-1891, nummer 119 in de stamboom Bernaards). Zo blijft dit toch een stukje Berrege waar mijn wortels (mede) liggen.

 

Kaartje: de West-Brabantse/Antwerpse parochies in ‘t Ancien Régime

Dit is leuk, kaartjes maken. Ga ik vaker doen. Met kaartjes kan ik een klein beetje kennis van de regio overdragen en voor mezelf een overzichtje maken. Ik heb m’n best gedaan om alles na te gaan, maar er staat geen bronnenlijstje bij, dus aanvullingen en verbeteringen zijn altijd welkom!

Op dit kaartje: aan de hand van de gemeentegrenzen aan Nederlandse zijde van 1813 en aan Belgische zijde van voor de jaren 1970, de parochies van vóór Napoleon ingekleurd. Daarbij heb ik de buurtschappen die ik veelvuldig tegenkwam in de DTB-boeken van de desbetreffende gemeenten vermeld. Rechts staan de kerktorens, niet alleen herkenningspunten aan de horizon, maar ook deel van de identiteit van een dorp of stad en de plaats waar veel van mijn voorouders de belangrijkste momenten van hun leven meemaakten. In de periode 1880-1930 zijn er heel veel torens en koren, ook veel eeuwenoude, gesloopt om plaats te maken voor een nieuw gebouw. En vooral: de Duitsers hebben er in de oorlog heel veel opgeblazen. Deze toren zijn ‘t herinneren waard. Daar moet ik een oproep bij doen: ik ben vooral nog op zoek naar een afbeelding van de vóór-19e eeuwse kerken van Heerle, Putte en Huijbergen. Weet u waar ik die kan vinden? Neem contact met mij op! De mooiste drie plaatjes die ik opzocht voor dit artikeltje heb ik onder het kaartje gezet.

Ik wens jullie allemaal een fijn 2016. ‘k Hoop dat mijn website u afgelopen jaar geboeid heeft, en ik zal ook volgend jaar m’n best doen!

kaart 13


 

 

heerle

In Heerle (of “in Èrel”; klinkt wat natuurlijker), staat de Sint-Gertrudiskerk, kerkje met een toren uit 1861 en een gebouw/koor van net na 1957. Heerle mocht al in 1307 een eigen parochie worden: de kerk was van 1648-1800 in handen van de protestanten en sinds 1833 was Heerle een eigen parochie. In de tussentijd had Heerle wel een eigen schuurkerk, maar ze gingen toch liever naar de schuurkerk in Wouw. Geen wonder, dat was ernaast. Belangrijkste is het oude kerkgebouw. In 1858 vermeldde een reiziger dat de toren van de kerk al lang geleden was afgebroken. Op bovenstaande prent van ergens tussen 1710 en 1735 staat ‘t kerkje getekend, maar wel vrij vaag. (Afbeelding uit het prentenboek van Andries Schoemaker, Gerrit Schoemaker, Cornelis Pronk en Abraham de Haen/Universiteit van Tilburg)

ossendrecht

Een majestueuze kerk op de Brabantse Wal, de Sint-Gertrudiskerk in Ossendrecht. Er is zeer weinig over bekend: de toren was al erg oud, het schip was van rond 1900 en ‘t koor was weer middeleeuws. Een prachtig gebouw wat in de jaren 1890 gesloopt is om plaats te maken voor de huidige kerk. De foto is in 1876 gemaakt. (Afbeelding: Universiteit van Tilburg)

kruisland

In Kruisland (tussen Steenbergen, Gastel en Wouw), staan twee kerken. Een grote katholieke kerk uit 1960 en een hervormd kerkje van net na de oorlog. Op de plek van dat hervormde kerkje stond een ander hervormd kerkje uit de 15e eeuw, hier op een gedetailleerd glasnegatief uit 1907, nota bene gemaakt door de Monumentendienst. Prachtig gebouwtje; en hoewel de hoogte me niet heel relevant lijkt verwoest door de Duitsers. Dat katholieken uit Kruisland in de Wouwse DTB-boeken ingeschreven werden komt omdat het kerkje al vóór de RK-kerk DTB-boeken ging bijhouden door de protestanten ingenomen werd. (Afbeelding: Koninklijke Bibliotheek ‘s-Gravenhage)

woensdrecht

Laatste in ‘t rijtje: de Stompe Toren van Woensdrecht. Al sinds ver in 18e eeuw had deze toren geen schip en koor meer. Maar de toren bleef, op ‘t markantste punt van de Brabantse Wal. Tot ver in Zeeland was deze toren te zien, als een soort baken waar ‘t vasteland begon. Aan ‘t einde van de oorlog opgeblazen door de Duitsers, de vijand zou te ver kunnen kijken vanaf de toren. Initiatieven voor herbouw afgelopen jaren leidden tot niets, maar ik blijf hopen.